Een poepverhaal...

Leeswaarschuwing: delen van deze tekst kunnen zo droog zijn als de leeuwendrollen die ik vind.

De oplettende lezer had uit voorgaande berichten kunnen opmaken dat ik op zoek ben naar leeuwenpoep. Maar wat is er nu zo interessant aan leeuwenpoep? Dat zullen mijn gidsen en de mensen die ik 1000 CFA per drol betaalde zich ook hebben afgevraagd. Mahammed, mijn chauffeur, wilde leeuwenpoep hebben voor medicinaal gebruik. De ziektes die je ermee kunt genezen kende hij niet in het Frans. Het lijkt me geen pretje om van leeuwenpoep vervaardigde medicijnen te gebruiken. Het stinkt (over de smaak kan ik geen uitspraak doen).

Indirecte onderzoeksmethoden
Als je dieren wilt bestuderen die in lage dichtheid voorkomen, moet je inventief zijn. Directe observatie levert normaal gesproken de meeste informatie op. Zo kun je bijvoorbeeld het dieet van leeuwen bepalen door ze tijdens hun jacht of het eten te observeren. Je weet dan precies welke soorten ze eten, wie de prooi gevangen heeft (is het echt zo dat leeuwinnen altijd het werk doen?), welke jachtstrategieën ze toepassen, wat hun sociale omgeving is, of de prooi jong of oud, ziek, gezond of al dood was, enzovoorts. Zulke decadente onderzoeksmethoden zijn alleen toepasbaar in parken als Serengeti, Masai Mara en Kruger waar je eenvoudig (vaak vergezeld van tientallen toeristen) kunt kijken naar hoe leeuwen zich te buiten gaan aan een vette zebra, buffel, of gnoe.
De situatie in West Afrika is compleet anders. De leeuwendichtheid in bovengenoemde parken is respectievelijk 1 leeuw per 16, 3 en 11 km2, terwijl in het Bénoué Ecosysteem 1 leeuw per 150 km2 leeft (Bauer, 2004). Daar komt nog eens bij dat grote delen van de Serengeti, Masai Mara en Kruger uit open, vlakke savanne bestaan, terwijl de parken in het Bénoué Ecosysteem (van oost naar west: Bouba Ndjida NP, Bénoué NP & Faro NP) bergachtig zijn en begroeit met bos. Je mag al blij zijn als je tijdens een maand veldwerk een leeuw ziet. Zodoende moet je op zoek naar methoden om leeuwen indirect te bestuderen.

Crime scene investigation
Gelukkig laten leeuwen overal waar ze gaan sporen achter: o.a. pootafdrukken, aangevreten karkassen en poep. Deze sporen kunnen je veel vertellen zonder dat je ooit een leeuw ziet. Als een ware detective kun je op de plaats delict alles te weten komen over de dader (het motief is niet zo moeilijk). Rondom een karkas vind je vaak pootafdrukken. Aan deze pootafdrukken kun je zien hoeveel leeuwen er van een prooi hebben gegeten en geslacht en leeftijd bepalen. Pootafdrukken kun je overigens ook gebruiken voor populatieschattingen, zoals in een project dat momenteel gaande is in Faro NP. Ook zonder karkassen te vinden kun je erachter komen wat leeuwen eten. Van alles wat leeuwen eten belandt uiteindelijk iets in hun uitwerpselen: haren, bot en bloed. Deze resten in de poep kun je onder een microscoop tot op de soort nauwkeurig determineren.

DNA
Poep is de sleutel tot nog meer informatie. Naast resten van de prooi, bevatten uitwerpselen ook lichaamscellen van de leeuw zelf (o.a. slijmcellen van de darmwand). Uit deze cellen kun je de genetische informatie (DNA) isoleren. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan, want iedere haar van de prooi bevat ook DNA en het resultaat van een DNA extractie uit leeuwenpoep is een buisje vocht waarin voornamelijk DNA van prooidieren zit en een klein beetje van de leeuw zelf. Om het DNA van leeuwen te kunnen meten, selecteer je stukjes DNA die specifiek zijn voor katachtigen. Deze zogenaamde microsatelieten (herhalingen van code, bijvoorbeeld ATATAT x 20) vermenigvuldig je tot detecteerbare hoeveelheden met een techniek die PCR (polymerase chain reaction) wordt genoemd. Microsatelieten hebben doorgaans geen coderende functie. Daardoor hebben wijzigingen (mutaties) in de lengte van de code geen negatief effect en variëren microsatelieten vrijelijk in lengte. Microsatelieten kun je gebruiken om individuen te onderscheiden, maar ook om genetische diversiteit van een populatie en verschillen tussen populaties te bepalen.

Genetische diversiteit
Genetische diversiteit is een belangrijke factor als het gaat over de overleving van een populatie op zowel de lange als korte termijn. Wanneer twee nauw verwante individuen met elkaar paren (inteelt), dan is de kans groot dat de nakomelingen twee keer dezelfde allelen van genen hebben (homozygoot). Door inteelt wordt de kans op recesieve afwijkingen groter en overleeft een kleiner deel van de nakomelingen. Op de lange termijn kan een genetisch diverse soort zich beter aanpassen aan een veranderend milieu.
Een soort blijft genetisch divers als er uitwisseling van DNA plaatsvindt tussen verschillende populaties. Deze uitwisseling kan worden geblokkeerd door natuurlijke barrières, maar in het geval van de leeuw vooral door menselijke factoren. Zo zal door landbouw de vrije beweging tussen Waza NP en het Bénoué Ecosysteem beperkt zijn. Hierdoor is de kans op inteelt in Waza NP groot en mogelijk, naast stroperij en habitatverlies, een mogelijke factor die het lokaal uitsterven van leeuwen versnelt. Mijn onderzoek kan uitwijzen of er inteelt optreed en hoe divers de populaties zijn. Zodoende hoop ik gebieden aan te kunnen wijzen waar extra zorg nodig is.
Al met al is het in kaart brengen van genetische diversiteit een belangrijk element van conservation biology. Ik denk dat het de toekomst heeft. Poep is gratis (het verzamelen van bloed is een prijzige en juridisch lastige bezigheid) en aanwezig in grote hoeveelheden en is daardoor het ideale middel voor een genetische studie. Resumerend kan ik stellen dat poep van onschatbare waarde is. Leg dat maar eens in gebrekkig Frans uit aan je ongeschoolde gids.